نهم : محبت دو نفر است که با هم در یک علت شریک اند و معلول یک علت ، و مصنوع یک صانع اند، مثل محبت برادران با یکدیگر و محبت شاگردان یک معلم با هم .

 و این سبب محبت خویشان است با یکدیگر .و هر چه سبب نزدیکتر است محبت بیشتر است.و از این جهت محبت برادران بیشتر است از محبت عموزادگان. و هر که خدا را شناخت و همه موجودات را منسوب به او دانست و ربط خاصی که میان خدا و مخلوقات است یافت، با همه موجودات محبت می رساند از جهت شرکت در آفرینش.

و بسا باشد که در میان دو نفر بیشتر اسباب محبّت هم رسد. و به این سبب، محبت زیاد می شود. و گاه است در یک طرف، بعضی اسباب محبت هست و در یک طرف دیگر نیست. و به این جهت دوستی از یک طرف است.

و مخف نماند که اکثر اقسام محبت که مذکور شد فطری و طبیعی است و به اختیار آدمی نیست و احتیاج به کسب و تحصیل ندارد،

ششم: محبت کسی با دیگری که میان ایشان در بعضی مواضع اجتماع و الفت حاصل شده مثل سفرهای دور و دراز و کشتی نشستن و امثال اینها.

و این یکی از حکمت های امر به نماز جمعه و جماعت و عید است، زیرا افتو اجتماع در این مواقع با نیت خالص، سبب حصول انس و محبت با یکدیگر می گردد.

هفتم: محبت آدمی با یکدیگر که مناسبت ظاهریّه در میان ایشان است، چون محبّت طفل با طفل و پیر یا پیر و تاجر و امثال اینها.

هشتم: محبتّ هر علتی از برای معلول خود. و محبت هر صانعی از برای مصنوع خود ، و محبت معلول و مصنوع از برای علت و صانع خود.

پس معلول و مصنوع ، علت و صانع را دوست دارد، از آنجا که آن را اصل خود و به منزله ی کل خود می بیند.

پس بالاترین اقسام محبت، محبتی است که خداوند عالم نسبت به بندگان خود دارد و بعد از آن محبتی است که اهل معرفت از بندگان او نسبت به آن جناب دارند.

و آن نیز یک سبب است در محبت پدر و مادر از برای فرزند و محبت فرزند از برای پدر و مادر زیرا ایشان سبب ظاهری وجود فرزندند و پدر فرزند را به منزله ی خود می بیند و او نسخه ی خود می پندارد که طبیعت از صورت او به صورت فرزند نقل نموده. و از این جهت هر کمالی که از برای خود می خواهد بالاتر از آن را از برای فرزند خود می طلبد.

یک سبب محبت میان معلم و شاگرد همین است، زیرا معلم سبب حیات روحانی متعلم است و صورت انسانیه حقیقیه را معلم به او افاضاضه نموده. پس معلم والد روحانی متعلم است.

و در حدیث وارد است که « پدران تو سه نفرند: یکی آنکه تو را متولد کرده و آنکه تو را تعلیم داده و آنکه دخترش را به تو تزویج کرده. و بهترین این سه پدر ، آن است که تو را تعلم نموده .»

«از اسکندر ذوالقرنین پرسیدند که پدرت را دوست تر داری با معلمت را؟ گفت: معلم را ، زیرا که سبب حیات باقی من است و پدر سبب حیات فانی»

و حضرت امیرالمؤنین علیه السلام فرمودند : « هر که تعلیم حرفی به من نمود مرا بنده ی خود کرده است.»

چهارم: کسی چیزی را دوست داشته باشد به جهت ذات آن چیز و خود آن، بدون اینکه به سوای ذات او منظوری داشته. بلکه منظور و مقصود، همان خود او باشد و بس.

و این محبت حقیقی است که اعتماد به او می شاید مثل محبت جمال و حسن، زیرا حسن وجمال به خودی خود محبوبند و ادراک آنها عین لذّت است.

و حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را شکفتگی و نشاط از دیدن سبزه و آب جاری روی می داد و هر طبع مستقیم و قلب سلیمی از تماشای گل و غنچه و لاله و شکوفه و مرغان خوش رنگ و آب، لذت می یابد و آنها را دوست دارد. بلکه بسا باشد که غم های خود را به آنها تسلّی می دهد بدون اینکه قصد حظّی دیگر از اینها داشته باشد.

و بدان که حسن و جمال، تخصیص ندارد به چیزی که به چشم دیده شود، زیرا می بینیم که می گویند: این آواز حسن است. و حال آنکه آن را به چشم نمی توان دید. و همچنین اختصاص ندارد به چیزی که به حواس ظاهره ادراک آن توان کرد. بلکه می گویند : فلان خلق، حسن است. و فلان علم حسن است. و هیچ یک را به حسّ ظاهره درک نمی توان نمود. بلکه حسن اینها و امثال اینها به عقل ادراک می شود. و آدمی بالطبع به آنها و صاحب آنها محبّت دارد.

پنجم : محبت میان دو نفر که مناسبت معنویّه چنهانی با یکدیگر داشته باشند گو هیچ یک به وجه مناسبت بر نخورند. و بسیار می شود که دو کس یکدیگر را به نهایت دوست می دارند بدون ملاحظه جمالی یا طمع جاه و مالی، بلکه به مجرّد مناسبت ارواح ایشان است.

بدان که محبت ممکن نمی شود مگر به سببی از اسباب، و نظر به اینکه از برای آن ، اسباب بسیار و علّت های مختلفه است، پس به این جهت دوستی نیز به اقسام بسیار منقسم می شود:

اوّل : محبت انسان وجود و بقای خود را. و آن اشدّ اقسام محبّت و اقوای همه است، زیرا محبت چیزی، حاصل نمی شود مگر به سبب ملایمت آن چیز با طبع، و معرفت آن و اتّحاد میان محبّ و محبوب. و شکّی نیست که هیچ چیز ملایم و موافق تر به کسی از خود او نیست و معرفت او به هیچ چیز اقوی از معرفت خود نیست. و اتحاد میان هیچ دو چیز بیشتر از اتحاد میان آدمی و خودش نیست.

و مخفی نماند که یک سبب محبت اولاد نیز راجع به این قسم است،یعنی: به جهت محبت بقای خود است، زیرا می بینیم که آدمی فرزند خود را دوست دارد و به جهت او متحمل مشقتهای بی حد می شود، اگر چه نفعی و لذتی از آن فرزند به او نرسد. و این به جهت آن است که هر کسی فرزند را خلیفه و چانشین خود در وجود می داند و چنین می داند که بقای فرزند، نوع بقایی است از برای خود او. پس به جهت محبت مفرطی که به بقای خود دارد و از بقای دائمی خود قزع طمع کرده است آن کسی را که قاددم مقام بقای خود است نیز دوست دارد.

و همچنین یک باعث محبت خویشان و اقربا و قبیله و عشیره نیز محبت کمال خود است، چون خود را به واسطه ایشان عزیز و قوی می یابد زیرا که عشیره ی آدمی به منزله ی بال و پراوست.

دوم : محبت داشتن به غیر خود است به سبب حصول لذت جسمیه حیوانیه از آن. مثل دوستی زن و مرد. این نوع از محبت ، زود هم می رسد و زود هم تمام می شود، زیرا به استیفای آن لذت، محبت زایل می گردد و پست ترین و ضعیف ترین مراتب محبت است.

سوم: محبت آدمی به غیر است به جهت احسان و نفع که از او عاید می شود، چون انسان بنده ی احسان است و طبع هر کسی بر این مجبول است که هر که احسان به او می کند او را دوست داشته باشد. و با هر که بدی به او می نماید او را دشمن داشته باشد.

و از این جهت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«خدایا مگردان از برای فاجری بر من احسان و نعمتی که به این سبب دل من او را دوست داشته باشد.»