از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل شده که فرمود: وَ الَّذِى نَفْسِى بِیَدِهِ ما أَنْزَلَ اللّهُ فِی التَّوْراةِ، وَ لا فِی الزَّبُورِ، وَ لا فِی الْقُرْآنِ مِثْلَها، هِیَ أُمُّ الْکِتابِ:
«قسم به کسى که جان من به دست او است خداوند، نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور، و نه حتى در قرآن، مثل این سوره را نازل نکرده است، و این ام الکتاب است».
دلیل این سخن، با تأمل در محتواى این سوره روشن مى شود; چرا که این سوره در حقیقت فهرستى است از مجموع محتواى قرآن.
بخشى از آن توحید و شناخت صفات خدا است.
بخشى در زمینه معاد و رستاخیز سخن مى گوید.
و بخشى از هدایت و ضلالت، که خط فاصل مؤمنان و کافران است سخن مى گوید.
و نیز در آن اشاره اى است به حاکمیت مطلق پروردگار و مقام ربوبیت و نعمت هاى بى پایانش که به دو بخش عمومى و خصوصى (بخش رحمانیت و رحیمیت) تقسیم مى گردد.
و همچنین اشاره به مساله عبادت و بندگى و اختصاص آن به ذات پاک او شده است.
در حقیقت هم بیانگر توحید ذات است، هم توحید صفات، هم توحید افعال، و هم توحید عبادت.
و به تعبیر دیگر این سوره، مراحل سه گانه ایمان: اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، و عمل به ارکان را در بر دارد، و مى دانیم «أُمّ» به معنى اساس و ریشه است.
شاید به همین دلیل است که «ابن عباس» مفسر معروف اسلامى مى گوید: إِنَّ لِکُلِّ شَىْء أَساساً… وَ أَساسُ الْقُرْآنِ الفاتِحَةُ:
«هر چیزى اساس و شالوده اى دارد… و اساس و زیر بناى قرآن، سوره حمد است».
روى همین جهات است که در فضیلت این سوره از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل شد: أَیُّما مُسْلِم قَرَأَ فاتِحَةَ الْکِتابِ أُعْطِیَ مِنَ الْأَجْرِ کَأَنَّما قَرَأَ ثُلُثَیِ الْقُرْآنِ وَ أُعْطِیَ مِنَ الْأَجْرِ کَأَنَّما تَصَدَّقَ عَلى کُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَة:
«هر مسلمانى سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه کسى است که دو سوم قرآن را خوانده است (و طبق نقل دیگرى پاداش کسى است که تمام قرآن را خوانده باشد) و گوئى براى هر فردى از مردان و زنان مؤمن هدیه اى فرستاده است».
تعبیر به دو سوم قرآن، شاید به خاطر آنست که بخشى از قرآن توجه به خدا است، بخشى توجه به رستاخیز و بخش دیگرى احکام و دستورات است که بخش اول و دوم در سوره «حمد» آمده، و تعبیر به تمام قرآن به خاطر آن است که همه قرآن را از یک نظر در ایمان و عمل مى توان خلاصه کرد که این هر دو در سوره «حمد» جمع است.

 برگرفته از سایت https://makarem.ir

در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «أَلْحَمْدُ أُمُّ الْقُرْآنِ» و این به هنگامى بود که «جابر بن عبداللّه انصارى» خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) رسید، پیامبر(صلى الله علیه وآله) به او فرمود:
أَ لا أُعَلِّمُکَ أَفْضَلَ سُورَة أَنْزَلَهـا اللّهُ فِی کِتابِهِ؟ قالَ فَقالَ لَهُ جابِرٌ بَلى بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یا رَسُولَ اللّهِ عَلِّمْنِیها فَعَلَّمَهُ الْحَمْدَ أُمَّ الْکِتاب: «آیا برترین سوره اى را که خدا در کتابش نازل کرده، به تو تعلیم کنم، جابر عرض کرد: آرى، پدر و مادرم به فدایت باد، به من تعلیم کن، پیامبر(صلى الله علیه وآله) سوره «حمد» که ام الکتاب است به او آموخت، سپس اضافه فرمود این سوره شفاى هر دردى است مگر مرگ»

نسبت بین اسلام و ایمان عموم و خصوص مطلق است ، زیرا اسلام اعم است و ایمان اخص ، پس هر مؤمنی مسلمان است ولی هر مسلمانی مؤمن نیست .

سَماعه گوید : به اما صادق علیه السلام عرض کردم ، به من خبر ده آیا اسلام و ایمان دو چیز مختلفند ؟

فرمود : ایمان شریک اسلام می شود ، ولی اسلام شریک ایمان نیست ، عرض کردم : آن دو را برایم وصف کن فرمود : اسلام شهادت به یگانگی خدا و تصدیق رسول خدا صلی الله علیه و اله است که به سبب آن خون ها از ریختن محفوظ ماند و زناشویی و میراث بر آن اجرا گردد و جماعت مردم طبق ظاهرش رفتار کنند .

ولی ایمان هدایت است و آن چه در دل ها از صفت اسلام پا برجا می شود و عمل به آن هویدا می گردد پس ایمان یک درجه از اسلام بالاتر است . ایمان در ظاهر شریک اسلام است ، ولی اسلام در باطن شریک ایمان نیست ، اگر چه هر دو در گفتار و وصف گرد آیند ( یعنی اگر چه گفتن شهادتین و تصدیق به توحید و رسالت از شرایط هر دو می باشد . )